Bültenimize Abone Olun

En son haberler ve özel duyurulardan haberdar olmak için abone olun

Tarih:

Türkiye’de Yabancılar İçin İstihdam

Diğer Başlıklar

Bizi Sosyal Medyada Takip Edin

ÖZET

Bu çalışmanın amacı, yabancı işçilerin Türkiye’de karşı karşıya kaldığı zorlukları ve mültecilerin/sığınmacıların kayıt dışı istihdam edilmesinin yarattığı sorunları inceleyebilmektir. Yabancıların kayıt dışı bir şekilde istihdam edilmesinin iktisadi, toplumsal ve siyasi birçok sonucu bulunmaktadır. Vasıfsız işçi olarak kayıt dışı çalışmak zorunda kalan göçmenler veya sığınmacılar, Türk toplumunda da infial uyandırmıştır. Kayıt dışı çalışan yabancılar, Türkiye’deki yüksek işsizliğin ve ekonomideki gidişatın sorumlusu olarak gösterilmektedir. Bu yazıda, aynı zamanda Türkiye’deki yabancıların çalışmasına yönelik bazı düzenlemeler de ele alınmıştır. Yabancıların kayıt dışı çalışması, özellikle son yıllarda Türkiye’deki iktisadi yapının da ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Ancak bu durum göçmenlerin/mültecilerin sömürülmesine zemin hazırlamaktadır. Türkiye’de bulunan yabancıların kayıt dışı istihdama etkisi de ayrıca değerlendirilmiştir. Bu yazıda internet kaynakları, raporlar, istatistiki veriler, makaleler ve ilgili tezlerden faydalanılmıştır. Hazırlanmış olan bu çalışma ile Türkiye’deki yabancıların kayıt dışı istihdamına yönelik sorunların daha somut bir şekilde ortaya konulması hedeflenmiştir.

Türkiye’de Yabancılar İçin İstihdam

I) Giriş

Tarih boyunca Anadolu coğrafyası, jeopolitik konumunun önemi sebebiyle, sürekli göçlerin yaşandığı ve yaşanmaya devam ettiği bir bölge olmuştur. Türkiye’nin Avrupa ve Asya kıtaları arasında bir köprü olması, çok sayıda göçmen için hedef ülke yerine geçiş ülkesi (transit ülke) haline gelmesini de beraberinde getirmiştir. Son yıllar içerisinde ise Türkiye, transit ülke konumundan çok hedef ülke konumuna yükselmiştir. Suriye’deki şiddetli çatışmaların artarak sürmesi, göç hareketliliğinin özellikle 2012 senesinden sonra Türkiye’ye doğru kitlesel bir nitelik kazanmasına zemin hazırlamıştır. Ek olarak, Afganistan’da yaşanan çatışmalar ve Taliban’ın iktidara gelmesi, Irak’ta IŞİD terörü ve İran’ın baskıcı uygulamaları Türkiye’de bulunan sığınmacıların sayısını her geçen gün arttırmaktadır. Netice itibariyle bugün Türkiye, dünya üzerinde en çok sığınmacının yaşadığı ülkedir denilebilir. Türkiye, Suriye ve diğer ülkelerden gelen geçici koruma altındaki yaklaşık 3,65 milyon (3.650.000) insanı ağırlamaktadır[1]. Ayrıca farklı ülkelerden gelen 330 bin (330.00) kişi, uluslararası koruma başvurusunda bulunmuştur.[2]

Türkiye’ye sığınma talebiyle gelen yabancıların çoğunluğu, Avrupa ülkeleri dışından gelmektedir. Yoğunlaşan nüfus ile birlikte, son dönemde Türkiye’de bulunan sığınmacıların hizmetlere erişebilmesine ve haklardan faydalanabilmesine dair problemlerin sayısı artmıştır. Temel haklara erişemeyen, yasal bir statüye sahip olamayan ve kayıtsız bir şekilde yaşayan/çalışan sığınmacılar toplumsal uyum problemleri ile karşı karşıya kalmaktadır. Yabancıların istihdam edilmesinin, sağlık hizmetlerine erişmesinin ve eğitim imkanlarından faydalanmasının toplumsal uyum sürecini kolaylaştırdığı bilinmektedir. 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu’na göre Türkiye’de yabancılar, yasaklı olmayan mesleklerde çalışma izni alarak iş hayatına atılabilmektedir.[3] İş piyasalarına erişen yabancılar, elbette kendi yaşamlarını idame ettirebilmek için yeterli maddi olanaklara kavuşmaktadırlar. Maddi olanakların yanı sıra yabancı işçilerin kendi cemiyetlerinin dışında bir yaşam kurmaları uyum sürecini hızlandırmaktadır. Aynı zamanda yabancı işçilerin Türkçeyi düzgün bir şekilde kullanabilmeleri ve Türk toplumunun farklı kesimleriyle zaman geçirmeleri uyum sürecini kolaylaştırabilecek diğer öğelerdir. Fakat, Türkiye’de ikamet eden sığınmacıların, ayrımcılığa maruz kalmaları, uzun ve düzensiz çalışma saatleri, düşük ücret, güvencesiz ve kayıt dışı çalışmaları istihdam alanlarını daraltmaktadır. Türk vatandaşlarından daha ucuza çalışan yabancılar, kayıt dışı istihdam için en çok tercih edilen toplumsal kesim haline gelmişlerdir.

II) Türkiye’de Yabancılar İçin İstihdam

Göç edilen ya da sığınmak zorunda kalınan bir ülkede, göçmenleri/mültecileri veya sığınmacıları bekleyen en önemli meseleler iktisadi temellidir. Göç etmiş oldukları ülkede geçimlerini sağlamak, temel ihtiyaçlarını karşılamak ve insana yakışan şartlarda yaşayabilmek için çalışmaya ihtiyaç duymaktadırlar. Göç ettiği ülkeye mevcut birikimi ile gelen vasıflı yabancılar, temel ihtiyaçlarını (barınma, beslenme vb.) karşılayabilmekte olup haklardan faydalanabilmekte ve iş piyasasına erişebilmektedirler. Ancak iktisaden zor durumda bulunan yabancılar için aynı durumdan bahsedilmek oldukça zordur. Ayrıca eğitim düzeyi ve mesleki yeterlilik de iş piyasasına erişimi etkileyen unsurlar arasında yer almaktadır. Eğitimli ve vasıflı işgücünün bir parçası olan yabancılar, çok daha kolay bir şekilde çalışma izni alabilmekte veya sigortalı işlerde çalışabilmektedirler.

Her devletin vatandaşlarına tanıdığı en temel insan haklarından birisi olan çalışma hakkından ülke vatandaşları yararlandığı gibi, söz konusu ülkede bulunan yabancıların da faydalanması gerekmektedir. Ayrıca insan hakları ile ilgili temel düzenlemeleri içeren ve evrensel nitelikte kabul gören İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 23. Maddesinde; ‘Herkesin çalışma, işini özgürce seçme, adil ve elverişli koşullarda çalışma ve işsizliğe karşı korunma hakkı vardır.’ ifadesi yer almaktadır.[4] Anayasa’nın 49’uncu maddesiyle çalışma, herkes için bir hak ve ödev olarak değerlendirilmiştir.[5]  Yine aynı maddeye göre devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.[6] İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin ve Anayasası’nın yanı sıra Türkiye’de bulunan yabancıların çalışma usullerine ilişkin çeşitli düzenlemeler mevcuttur. Bu düzenlemeler arasında, 2003 tarih ve 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkındaki Kanun, Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanunu’nu Uygulama Yönetmeliği, Doğrudan Yatırımlarda Yabancı Uyruklu Personel İstihdamı Hakkında Yönetmelik, 2013 tarih ve 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, 2016 tarihli Geçici Koruma Sağlanan Yabancıların Çalışma İzinlerine Dair Yönetmelik yer almaktadır.

İşverenlerin bazısı, çalışma izni olmaksızın sığınmacıları, mültecileri veya geçici koruma statüsü altındaki bireyleri kayıt dışı bir şekilde çalıştırmayı tercih etmektedir. Kayıt dışı yabancı istihdamını tercih eden işveren sosyal güvenlik ve sigortalı olma, vergi ödeme, çalışma izni harcını yatırma gibi temel sorumlulukları üstlenmez. Bu şekilde işverenlerin maliyetlerinde ciddi bir düşüş gözlemlenir.  Bu durum, kayıt dışı çalışmayı esas istihdam türü haline getirmektedir. Kayıt dışı çalıştırılan işçilerin sigortası yapılmadığı gibi asgari ücretin altında ödeme yapılması da işverenlerin menfaatinedir. İSMMMO “Yabancı Kaçak İşçiler ve Türkiye’ye Göç Hareketi” adlı rapora göre Türkiye’de bir yılda kaçak olarak çalışan yabancı işçi sayısı 200 bini bulmaktadır. Söz konusu işçilerin işverene sağladığı 15 yıllık yarar ise 22 milyar lirayı geçmiş bulunmaktadır.[8] Ayrıca, kaydı bulunmayan yabancı çalışanlar işten kolay bir şekilde çıkarılmaktadır. Kayıt dışı istihdam oluşumunda işçi tarafı ise, yabancıların kimlik belgesine sahip olmadan ikamet ediyor olması (Belgesizlik – Uluslararası Koruma Başvuru Belgesi ve Geçici Koruma Belgesi), kimlik belgesine sahip ve nakdi destek programlarından yararlanan yabancıların ise sigortalı işe sahip olmaları halinde destek programlarının kesilmesi ihtimali veya üçüncü ülkeye yerleştirme sürecindeki yabancıların kayıtlı istihdama dâhil olmaları durumunda dosyalarının zarar göreceği düşüncesine sahip olmaları sebebiyle işverenlerinden çalışma izni talep etmemektedirler. İş piyasasına dâhil olmuş ve geçici koruma statüsü altındaki yabancı işçilerle yapılan görüşmelerde ise aşağıdaki ifadeler yer almaktadır[9]:

“…Kaydım yok çünkü kimliğim Gaziantep’e kayıtlı bu sebeple sigorta yapmadılar. Orada Suriye’den gelenler çok, iş bulmak zor, o yüzden buraya geldik. Burada çok çalışıyoruz, uzun saatlerde ve işimiz çok ağır ama karşılığında çok para almıyorum. Türklerin aldığından az alıyorum, ama mecburum çalışmak gerekli, çocuklarım var, eşim var bakmam gerekli onlara… …Kaydım burada değil o yüzden kaçak çalışmak zorundayım. Zaten burada kayıtlı olanlara da sigorta yapmıyorlar gördüğüme göre, korkuyoruz aslında bu şekilde çünkü hiçbir güven yok kovsa kovar, bir şey yapamam…” (Suriyeli, Erkek)

Sığınmacıların işgücü piyasasında emek yoğun sektörlerde ve ağırlıklı olarak vasıfsız iş kollarında çalıştıkları söylenebilir. İnşaat, tarım, tekstil ve imalat gibi çeşitli sektörlere ilaveten, ev hizmetleri, seyyar satıcılık, çiftlik bakıcılığı, çobanlık vb. işlerde çalışan sığınmacı ve mülteciler de bulunmaktadır. Türkiye işgücü piyasasında, toplumsal cinsiyete dayalı geleneksel roller istihdam alanlarını ve ilişkilerini belirli ölçülerde etkilemektedir.[10]Benzer şekilde sığınmacılar veya mülteciler tarafından değerlendirildiğinde özellikle kadınlara atfedilen geleneksel roller, kadınların çalışabilecekleri alanlarını sınırlamaktadır. Bu nedenle genellikle ev hizmetlerinde çalışan, çocuk ya da yaşlı bireyin bakımını üstlenen ya da kadınların yoğun bir şekilde istihdam edildiği örneğin tekstil gibi çeşitli sektörlerde çalışan kadın mülteciler bulunmaktadır.[11]

Mültecilerin güvencesiz ve ucuz işgücü olarak, özellikle kayıt dışı sektörlerde enformel işgücü biçiminde, istihdama katıldıkları çeşitli çalışmalarda ortaya koyulmuştur. Bu durum, hiç şüphesiz ‘emek sömürüsü’nün bir göstergesidir; ancak aynı zamanda taahhüt edilen ücretin verilmeyerek emeğin gasp edilmesi, vaat edilen meblağın bir kısmının ödenmesi (düşük ücret), diğer yandan belirtilen tarihten çok sonra ücretin verilmesi vb. problemler de yaşanmaktadır. Vasıf gerektiren iş alanlarında yerli işçi ile göçmen işçi arasında ücret düzeyi kapanmaktadır. Ancak vasıf gerektirmeyen iş kollarında mültecilere veya sığınmacılara ödenen ücretler yarı yarıya düşebilmektedir. Kimi sığınmacıların veya geçici koruma altındaki bireylerin ise sadece “karın tokluğuna” çalıştıkları görülmektedir Dünyanın çoğu yerinde yabancı/göçmen işgücünün 3D (dirty, dangerous, demeaning) (pis, tehlikeli, küçük düşürücü) olarak nitelendirilebilecek pis, tehlikeli ve küçük düşürücü işlerde çalıştıkları bir gerçektir. Türkiye söz konusu olduğunda da bu gerçek değişmemektedir. Uzun çalışma süreleri, kötü koşullar altında işgücü piyasasına dahil olma, dinlenmeden çalıştırma gibi ikincil işgücü piyasalarında gözlemlenen problemler, Türkiye’deki mültecileri de etkilemektedir. Söz konusu emek sığınmacı veya mülteci kadın ve çocuklara ait olduğu takdirde bu durum katmerli bir şekilde artmaktadır: Kadın ve çocuk işgücünün diğer emek türlerine göre daha fazla sömürüldüğü gözlemlenmektedir.

III) Kayıt Dışı İstihdamın Olumsuz Etkileri

Sigortasız çalışan kişiler, çalışanlara sağlanan birçok yasal haktan yararlanamazlar. Örneğin[12]:

  1. i) Kayıt dışı çalışanların çalıştıkları günler emeklilik için geçerli sayılmaz.
  2. ii) Kayıt dışı çalışanlar, herhangi bir nedenle sakatlanıp çalışamaz duruma geldiklerinde malullük aylığından yararlanamazlar.

iii) Geride kalan aile bireyleri ölüm aylığı hakkından yararlanamazlar.

  1. iv) Genel sağlık sigortası primlerini kendileri ödemek zorunda kalabilirler.
  2. v) İş kazası geçirmeleri ve meslek hastalığına yakalanmaları halinde ödenen geçici iş göremezlik ödeneğinden (rapor ücreti) veya sürekli iş göremezlik gelirinden yararlanamazlar.
  3. vi) İşsiz kalmaları halinde işsizlik sigortasından faydalanamazlar.

vii) İşten ayrılmaları halinde ihbar ve kıdem tazminatından yoksun kalırlar.

viii) Yıllık izin, haftalık izin, doğum izni gibi haklardan faydalanamazlar.

Kayıt dışı istihdamın toplumun sosyal ve ekonomik değerleri üzerinde birçok olumsuz etkisi bulunmakta, sadece çalışanlar değil işverenler açısından da istenmeyen sonuçlara yol açmaktadır. Kayıt dışı istihdamın işveren tarafından olumsuz etkileri ise şu şekilde sıralanabilir: [13]

  1. i) İşyerinde yaşanacak iş kazası ve meslek hastalıkları karşısında devlete ve işçilere karşı mesuliyet doğar. Ciddi anlamda idari ve adli yaptırımlarla karşılaşılabilir.
  2. ii) Haksız rekabete neden olur ve piyasa dengesinin bozulmasına zemin hazırlar.

iii) Devlet ve özel sektör tarafından sağlanan mali teşvikler ile hibeler, krediler ve vergi avantajlarından faydalanılamaz.

  1. iv) En büyük olumsuz etkisi de idari para cezalarıdır. Örneğin 1 yıl bir işçiyi kayıt dışı çalıştırmanın denetimle anlaşılması halinde idari yaptırımı 14 asgari ücrete kadar idari para cezasıdır. Ayrıca bu işyerleri 1 ay boyunca herhangi bir teşvikten de yararlanamamaktadırlar.

Söz konusu toplumsal grup, kayıt dışı istihdam edilen yabancılar olduğu vakit, durum daha da trajik hale gelmektedir. Türkiye’ye sığınmış herhangi bir mültecinin/sığınmacının ya da geçici koruma statüsü altındaki bir bireyin hangi yollarla ülkeye geldiği veya resmi makamlar tarafından kayıt altına alınıp alınmadığı bile meçhuldür. Özellikle post-fordist üretim metotlarının yayılmasıyla birlikte kayıt dışı veya örgütsüz emek, örgütlü emeğin yerini almaya başlamıştır. Türkiye’de ekonominin önemli bir kısmı kayıt dışı ve vergilendirilmemiş faaliyetlere dayanmaktadır. Türkiye’deki yabancı işçilerin sayısının artması ile birlikte işverenler derin bir nefes almıştır. Nitekim Türkiye’de sığınmacıların/mültecilerin veya göçmenlerin kayıt dışı istihdamı yeni bir olgu değildir. Türkiye, özellikle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB’nin) dağılmasını takip eden dönem boyunca yabancıların kayıt dışı bir şekilde çalışmak için tercih ettiği ülkelerden biri olmuştur.[14] Ancak Suriye İç Savaşı’ndan sonra Türkiye’de sayıları, doğal olarak, hızla artan geçici koruma statüsü altındaki bireylerin de kendi yaşamlarını idame ettirebilmek için ağır şartlara rağmen iş bulmaları gerekmiştir. Kayıt dışı çalışmak zorunda kalan insanların çaresizliği ise hem Türkiye ekonomisinin hem de işverenlerin menfaatinedir denilebilir. Nitekim AK Parti Genel Başkan Başdanışmanı Yasin Aktay’ın Temmuz 2021’de yaptığı “…Suriyeliler bir gitsin ülke ekonomisi çöker…” minvalindeki açıklamalar ise söz konusu durumun bir itirafı niteliğindedir.[15]

IV) Türkiye’de Yabancılar İçin Çalışma İzinleri (Kayıtlı ve Kayıt Dışı İstihdam)

Yabancı kaçak işçi, bulunduğu ülkeye vatandaşlık tabiiyeti ile bağlı bulunmadan, mevcut yasal düzenlemelere uygun oturma, çalışma izni veya konaklama izni bulunmadan çalışan birey olarak tanımlanmaktadır.[16] İş piyasasına kayıt dışı biçimde dâhil olmuş bir Afgan işçiyle yapılan mülakat neticesinde Afgan çalışan tarafından şu ifadeler sarf edilmiştir:

“…Şimdi inşaat malzemesi satan işyerinde işçiyim, burada konteynerde kalıyoruz 3 arkadaşla beraber, 2500 lira maaşım var. 700-800 lira masrafım oluyor, diğer 2 kardeşim de Zeytinburnu’nda tekstilde çalışıyor, hepimiz kazandığımızın bir kısmını ailemize Afganistan’a gönderiyoruz, biz para göndermesek onlar orada yaşayamaz, aç kalır çünkü babam çalışamayacak kadar yaşlı kardeşlerim küçük…Türkiye’ye gelme amacımız aslında Avrupa’ya geçmek Avrupa’da 1800-2000 euro arası kazanıyorlarmış biz de Türkiye’de para biriktirir Avrupa’ya geçeriz diye düşündük. Biz geldiğimizde kaçakçılar 2000 euro karşılığında Avrupa’ya İtalya’ya kadar götürüyorlardı ama Suriyeliler Avrupa’ya kaçmaya çalışınca fiyatlar yükseldi, 8000 euroya çıktı. Türkiye’ye Avrupa’ya geçebilmek için geldim ama geçemeyeceğimi anladım para biriktirirsem memlekete geri dönerim artık…”[17]  (Erkek, 27 yaşında, 5 yıldır Türkiye’de yaşamaktadır)

Yabancı kaçak işçi sorunu son yıllarda yerli işgücünü, sosyal hayatı, piyasanın rekabet koşullarını, sosyal güvenlik sistemini ve zaman zamanda genel asayişi ve güvenliği tehdit eder hale gelmiştir. Dünyada, özellikle kayıt sisteminin ve kontrol mekanizmasının yetersiz kaldığı gelişmekte olan ülkelerde, kayıt dışı ekonominin son derece yaygınlaştığı görülmektedir. İşverenler, işçiler veya kendi hesabına çalışanlar özellikle vergi, sigorta primi, mali yükümlülüklerden kaçınmak, bürokratik işlemlerden kurtulmak üzere kayıt dışı ekonomik faaliyetlerde bulunmakta ve elde ettikleri geliri vergilendirmenin dışında bırakmaktadırlar. Ek olarak, yabancıların çalışma izinlerine ilişkin bilgi eksikliği, denetim mekanizmalarının etkin olmayışı ve kurumlar arası işbirliğinin bulunmaması kayıt dışı istihdamı doğuran nedenler içerisinde sayabiliriz. Ağustos 2020 döneminde herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna bağlı olmadan çalışanların toplam çalışanlar içindeki payını gösteren kayıt dışı çalışanların oranı, bir önceki yılın aynı dönemine göre 3,2 puan azalarak %32,9 olarak gerçekleşmiştir. Tarım dışı sektörde kayıt dışı çalışanların oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 2,8 puan azalarak %20,6 olmuştur. [18] Çalışma izni üzerinde yapılan çalışmaların amacı ise, işsizliği önlemek, kayıt dışı istihdamın önüne geçmek ve kontrol etmektir.

2022 senesine ait güncel çalışma izni harç ve değerli kâğıt bedeline ilişkin tutarlar;

Tablo-1: Çalışma İzni Harç Tutarları

Kaynak: Çalışma İzin Harçları ve Değerli Kâğıt Bedeli, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, https://www.csgb.gov.tr/uigm/calisma-izni/calisma-izin-harclari-ve-degerli-k%C3%A2git-bedeli/ (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

Tablo-2: Değerli Kâğıt Bedeli

Kaynak: Çalışma İzin Harçları ve Değerli Kâğıt Bedeli, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, https://www.csgb.gov.tr/uigm/calisma-izni/calisma-izin-harclari-ve-degerli-k%C3%A2git-bedeli/ (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun’un 4. maddesi gereğince, Türkiye’nin taraf olduğu ikili ya da çok taraflı sözleşmelerde aksi öngörülmedikçe, yabancıların Türkiye’de bağımlı veya bağımsız çalışmaya başlamadan önce izin almaları gerekir.[19] Uluslararası İşgücü Kanunu içerisinde beş çeşit çalışma izni öngörülmüştür. Söz konusu çalışma izinleri şu şekilde sıralanabilir: Yabancılara en çok 1 yıl geçerli çalışma izni veren “süreli çalışma izni”, uzun dönem ikamet izni veya en az sekiz yıl kanuni çalışma izni alan yabancıların başvurabileceği “süresiz çalışma izni”, belirli niteliklere sahip profesyonel meslek gruplarına verilen “bağımsız çalışma izni”, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından belirlenen uluslararası işgücü politikasına uygun olarak kanunen belirlenen, belirli nitelikteki yabancılara verilen “istisnai çalışma izni” ve bağımsız çalışma izni benzeri bir çalışma izni olan “turkuaz kart”tır.[20] Yabancıların sayılan çalışma izinlerinden birini almamaları durumunda yaptıkları çalışmalar kayıt dışı veya kaçak çalışma olarak adlandırılır.[21]  Belirtilen çalışma izinlerinden herhangi birine sahip olmayan sığınmacılar, temel ihtiyaçlarını karşılayabilmek için kayıt dışı çalışma zorunda kalmaktadırlar. Belirli prosedürleri tamamlayan ve kayıtlı çalışmayı tercih eden yabancılar çalışma izni alarak iş gücü piyasasına dâhil olmaktadırlar. Yabancılar için çalışma izni düzenlenmesi, kayıt dışı işçiliği önleyerek istihdamı arttırmaya ve iktisadi gelişmeyi teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Bu şekilde ülkemize gelecek olan yabancı sermaye yatırımcılarının sayısı da artacaktır.

Suriyelilerin yardımlara bağımlı olmaktan kurtulmaları, çocuk işçiliğin önlenmesi ve kayıt dışı işçiliğin azaltılması için büyük bir öneme sahip olan çalışma izni ancak 15 Ocak 2016 tarihinde Resmî Gazetede yayımlanan “Geçici Koruma Sağlanan Yabancıların Çalışma İzinlerine Dair Yönetmelik” ile tanınmıştır. Bu tarihe kadar, yardımların haricinde geçinmek için çalışmak zorunda olan fakat resmi bir biçimde çalışamayan ve üstelik ayırt edici bir vasfı bulunmayan Suriyeliler kayıt dışı ekonomiye ucuz işgücü kaynağı oluşturmuşlardır. Nitelikli işgücü olarak tanımlanabilecek pek çok Suriyeli ise mülteci olarak tanındıkları ve çalışma iznine sahip bulundukları gelişmiş ülkelere iltica etmişlerdir. Türkiye’de kalanlar ise hem çalışma iznine sahip olmadıkları için hem de çalışma izinleri olsa dahi uzmanlık gerektiren alanlarda diploma denkliği alamadıkları için kayıt dışı ekonomide ucuz işgücü olmaya devam etmişlerdir. Dolayısıyla çalışma iznini oldukça gecikmeli vermiş olan Türkiye nitelikli Suriyeli işgücünü çekme konusunda geç kalmıştır.[22]

  İzin Türü  
Yıl

 

Süreli Süresiz

 

Bağımsız Toplam

 

2011 17.318 132 16 17.466
2012 32.191 79 9 32.279
2013 45.721 93 9 45.823
2014 52.197 95 3 52.295
2015 64.402 115 4 64.521
2016 73.410 115 24 73.549
2017 87.150 19 13 87.182
2018 115.826 4 7 115.837
2019 145.232 0 0 145.232
2020 123.574 0 0 123.574

Tablo-3: Yıllara ve izin türlerine göre yabancılara verilen çalışma izin sayısı.

Kaynak: Yabancıların Çalışma İzinleri 2020, https://www.csgb.gov.tr/media/87487/yabanciizin2020.pdf, s. 3, (Erişim Tarihi:05/12/2022).

Genel itibariyle göçmen, mülteci, sığınmacı veya geçici koruma statüsü altındaki bireyler için kayıt dışı istihdamın temel sebepleri şu şekilde sıralanabilir;

i)Denetim mekanizmalarının verimli çalışmaması,

ii)Asgari ücretin düşüklüğü sebebiyle temel ihtiyaçlarını karşılayamayan işçiler kayıt dışı çalışmayı tercih etmekteler,

iii)Faydalandıkları nakdi sosyal yardımların kesilmemesi,

iv)Türkiye’ye yasadışı yollarla girmeleri sebebiyle çalışma izinlerinin bulunmaması,

v)Yabancıların çalışmasının yasaklandığı meslekler sebebiyle kayıt dışı sektör tercih edilmesi,

vi)Çalışma izni almakta bürokratik işlemlerin uzaması sebebiyle zorlanılması,

vii)İşverenlerin çalışan maliyetlerini düşürme isteği,

viii)Yabancı işçi tarafından fazla gelir elde etme arzusu,

ix)Yükümlülükler konusunda bilgi sahibi olmama,

x)Türkiye’deki kronik enflasyon artışı göçmenleri, sığınmacıları veya mültecileri kayıt dışı işgücü piyasalarına itmektedir.

Öte yandan kayıtsız çalışan kişiler asgari ücret uygulaması bakımından da güvencesiz durumdadırlar. Bu kişiler kanunların zorunlu kıldığı minimum ücret düzeyinin de altında istihdam edilebilmekte ve maddi yetersizlikler altında geçim sıkıntısıyla karşı karşıya kalmaktadırlar. Bir başka mülakat neticesinde ise bir Afgan işçi kendi deneyimlerini şu şekilde paylaşmıştır[23]:

“…İran’a gittim, 2 yıl orada çalıştım ama çok az para veriyorlardı. Türk parasıyla 1000 lira gibi. Bana da aileme de yetmiyordu. Ailem telefonda bana Türkiye’ye gidenler ailelerine daha çok para gönderiyor sen de oraya git dedi. Para biriktirdim, 800 dolar kaçakçılara verdim, yürüyerek Van’a kadar getirdiler bizi, sınırı geçerken Türk askeri yakaladı bizi, çok iyi davrandılar, geçmemize izin verdiler. Oradan otobüse bindik İstanbul’a geldik. 2 yıldır Türkiye’de çöp toplama işi yapıyorum, çok akrabam, arkadaşım vardı burada, onlar bana bu işi buldu. Çöpleri götürdüğümüz depo var orada konteynerde kalıyoruz, 8 kişi bir konteynerde, 80-90 kişi kalıyor burada. Aylık ortalama 2500 lira civarı para kazanıyorum, 500-600 TL yemek masrafım oluyor kalanı aileme gönderiyorum. Şimdi biraz rahatlar en azından karınları doyuyor, 2 kardeşim daha buraya gelecek, yoldalar, onlar da gelse tam rahat ederler...” (Afganistan, Erkek, 22).

Bunların yanı sıra kayıtsız çalışan kişilerin, işten çıkarılmaları halinde 4857 sayılı İş Kanunu ile düzenlenen ihbar tazminatı, kıdem tazminatı, kötü niyet tazminatı veya haksız fesih tazminatı gibi haklarını da yasal olarak talep etme olanakları bulunmamaktadır. Ayrıca kayıt dışı çalışan işçiler işten çıkarıldığında İŞKUR tarafından sağlanan işsizlik ödeneği hakkından da yararlanamamaktadırlar.[24]. Kayıt dışı istihdam kapsamında çalıştırılan işçiler devletin kanunlarla ya da idari tasarruflarla öngördüğü yasal dinlenme süreleri, hafta tatili, resmi ve dini bayram tatilleri ve diğer özel durumlarda kullanılabilecek izin süreleri gibi haklardan da faydalanamamakta olup, bu hususta yasal olarak herhangi bir hak arama talebinde bulunmaları da mümkün değildir.[25]

V) SONUÇ

Yabancıların kayıt dışı çalışması, her dönemde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde görülebilmektedir. Türkiye’nin almış olduğu göçler ve Suriye İç Savaşı sebebiyle yabancıların kayıt dışı istihdamı, son yıllar içerisinde daha da yaygınlaşmıştır. Çalışma izinlerine ilişkin düzenlemelerin göç hareketiyle paralel bir şekilde ilerlememiş olması da bu durumu tetiklemiştir. 2016’da Geçici Koruma Sağlanan Yabancıların Çalışma İzinlerine Dair Yönetmelik yürürlüğe girmiştir. Çalışma hakkı, bir devletin vatandaşlarının temel ihtiyaçlarını karşılamak ve iyi bir yaşam standardına sahip olmak adına sağlanması gereken en temel insan haklarından birisidir. Düzensiz göçün içerisinde önemli bir ağırlığı olan kaçak işçilik kavramı, ülkeler adına ciddi sorunların ortaya çıkmasına yol açabilmektedir. Bu sorunların giderilmesi ilişkin olarak, kayıt dışı çalışan yabancıların eğitim seviyeleri ve niteliklerinin arttırılmasına yönelik çalışmalar yürütmek önemlidir. Ayrıca, sosyal güvenceye sahip olmanın önemine ilişkin etkin ve verimli bilgilendirmelerin yapılmasının yanı sıra kayıt dışı çalışmanın bir suç olduğunun ve ciddi yaptırımlar uygulanacağının ciddi şekilde vurgulanması gerekmektedir. Çalışma iznine dair süreçlerinin hızlandırılması, kayıtsız çalışanlara yönelik yaptırım ve denetimlerin arttırılması, işletmeler için kayıtlı istihdam konusunda bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmalarının yapılması gibi tedbirler acilen hayata geçirilmelidir. Özellikle dil bariyeri sorunu yaşayan yabancı çalışanlara yönelik verilecek ücretsiz danışmanlık hizmetlerinin çoğaltılması ve kayıtlı çalışmayı teşvik edecek eğitim çalışmaları yürütmek söz konusu süreci olumlu yönde etkileyecektir.

DİPNOTLAR:

[1] Birleşmiş Milletler Mülteci Örgütü, https://www.unhcr.org/tr/unhcr-turkiye-istatistikleri (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

[2] Birleşmiş Milletler Mülteci Örgütü, https://www.unhcr.org/tr/unhcr-turkiye-istatistikleri (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

[3] 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6735.pdf, s. 8-9, (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

[4]İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, http://www.manisa.gov.tr/insan-haklari-evrensel-beyannamesi#:~:text=Madde%2023%3A%20(1)%20Herkesin,kar%C5%9F%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20e%C5%9Fit%20%C3%BCcrete%20hakk%C4%B1%20vard%C4%B1r (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

[5] Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf, s. 16, (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

[6] Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf, s. 16, (Erişim Tarihi: 05/12/2022).

[7]Oğuzhan Aslantürk& Yusuf Erdem Tunç, Yabancıların Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamı, Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari bilimler Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 10, 2018, s. 15.

[8] Oğuzhan Aslantürk& Yusuf Erdem Tunç, Yabancıların Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamı, Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari bilimler Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 10, 2018, s. 16.

[9] Nur Pınar Diker& Olgu Karan, “Suriyeli Mültecilerin Karşılaştıkları Sosyal Dışlanma ve Geliştirdikleri Direniş Taktikleri: Ankara Örneği”, Ankara Araştırmaları Dergisi, 9(2), 281-321, Aralık 2021, s. 291.

[10] Hasan Hüseyin Aygül, “Mülteci Emeğinin Türkiye İşgücü Piyasalarındaki Görünümü ve Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, Yıl: 2018, Cilt: 9, Sayı: 20, s. 73.

[11] Hasan Hüseyin Aygül, “Mülteci Emeğinin Türkiye İşgücü Piyasalarındaki Görünümü Ve Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, Yıl: 2018, Cilt: 9, Sayı: 20, s. 73.

[12] Kayıt Dışı İstihdam Nedir?”, https://www.sgk.gov.tr/Content/Post/e3f8021f-6c7e-49a7-a51a-51d79a187ada/Genel-Bilgi-2022-06-24-09-48-03 (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[13]Kayıt Dışı İstihdam Nedir?”, https://www.sgk.gov.tr/Content/Post/e3f8021f-6c7e-49a7-a51a-51d79a187ada/Genel-Bilgi-2022-06-24-09-48-03 (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[14] Türker Oruçoğlu, “Türkiye ve Düzensiz Göç”, 11 Kasım 2022, Pitgem, https://pitgem.org/2022/11/turkiye-ve-duzensiz-goc/ (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[15] “Erdoğan’ın Danışmanı Aktay: Suriyeliler Giderse Ülke Ekonomisi Çöker”, 26 Temmuz 2021, Cumhuriyet, https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/erdoganin-danismani-aktay-suriyeliler-giderse-ulke-ekonomisi-coker-1855405 (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[16] Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele (Kadim) Projesi, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/10/20061004-13-1.pdf, s. 2, (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[17] Mir Sertaç Tümtaş, “Türkiye’ye Düzensiz Afgan Göçü: Zorunlu Göç Mü “İstila” Mı?”, Gaziantep Üniversitesi Journal of Social Sciences,, 2022, C. 21, S. 1, s. 347.

[18] “İşgücü İstatistikleri, Ağustos 2020”, 10 Kasım 2020, TÜİK, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Agustos-2020-33792 (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[19]4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun, https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=4817&mevzuatTur=Kanun&mevzuatTertip=5, s. 1, (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[20] 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6735.pdf, s. 4-5, (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[21] 6735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6735.pdf, s. 5-6, (Erişim Tarihi: 06/12/2022).

[22] Oğuzhan Aslantürk &Yusuf Erdem Tunç, Türkiye’de Yabancıların Çalışma İzinleri: Suriyeliler Örneği, Ombudsman Akademik, Yıl 5, Sayı 9, 2018, s 143.

[23] Mir Sertaç Tümtaş, “Türkiye’ye Düzensiz Afgan Göçü: Zorunlu Göç Mü “İstila” Mı?”, Gaziantep Üniversitesi Journal of Social Sciences,, 2022, C. 21, S. 1, s. 348.

[24] Nadire Çoruhlu Kamalıoğlu, Kayıt Dışı İstihdam Ve Türkiye’de Uygulanan Mücadele Politikalarının Değerlendirmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyali Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2014, s. 64/

[25] Nadire Çoruhlu Kamalıoğlu, Kayıt Dışı İstihdam Ve Türkiye’de Uygulanan Mücadele Politikalarının Değerlendirmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyali Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2014, s. 65.

KAYNAKÇA:

4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun, https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=4817&mevzuatTur=Kanun&mevzuatTertip=56735 sayılı Uluslararası İşgücü Kanunu, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6735.pdf

Birleşmiş Milletler Mülteci Örgütü, https://www.unhcr.org/tr/unhcr-turkiye-istatistikleri.

Çalışma İzin Harçları ve Değerli Kâğıt Bedeli, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, https://www.csgb.gov.tr/uigm/calisma-izni/calisma-izin-harclari-ve-degerli-k%C3%A2git-bedeli/

“Erdoğan’ın Danışmanı Aktay: Suriyeliler Giderse Ülke Ekonomisi Çöker”, 26 Temmuz 2021, Cumhuriyet, https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/erdoganin-danismani-aktay-suriyeliler-giderse-ulke-ekonomisi-coker-1855405

Hasan Hüseyin Aygül, “Mülteci Emeğinin Türkiye İşgücü Piyasalarındaki Görünümü Ve Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, Yıl: 2018, Cilt: 9, Sayı: 20, ss.68-82.

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, http://www.manisa.gov.tr/insan-haklari-evrensel-beyannamesi#:~:text=Madde%2023%3A%20(1)%20Herkesin,kar%C5%9F%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20e%C5%9Fit%20%C3%BCcrete%20hakk%C4%B1%20vard%C4%B1r.

“İşgücü İstatistikleri, Ağustos 2020”, 10 Kasım 2020, TÜİK, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Isgucu-Istatistikleri-Agustos-2020-33792.

Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele (Kadim) Projesi, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/10/20061004-13-1.pdf

“Kayıt Dışı İstihdam Nedir?”, https://www.sgk.gov.tr/Content/Post/e3f8021f-6c7e-49a7-a51a-51d79a187ada/Genel-Bilgi-2022-06-24-09-48-03.

Mir Sertaç Tümtaş, “Türkiye’ye Düzensiz Afgan Göçü: Zorunlu Göç Mü “İstila” Mı?”, Gaziantep Üniversitesi Journal of Social Sciences, 2022, C. 21, S. 1, s. 338-353.

Murat Şen,” İnsan Hakları Bağlamında Çalışma Hakkı”, Prof. Dr. Ali Rıza Okur’a Armağan, ss. 143-162, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/787329.

Nadire Çoruhlu Kamalıoğlu, Kayıt Dışı İstihdam Ve Türkiye’de Uygulanan Mücadele Politikalarının Değerlendirmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyali Bilimler Enstitüsü Maliye Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2014.

Nur Pınar Diker& Olgu Karan, “Suriyeli Mültecilerin Karşılaştıkları Sosyal Dışlanma ve Geliştirdikleri Direniş Taktikleri: Ankara Örneği”, Ankara Araştırmaları Dergisi, 9(2), 281-321, Aralık 2021, s. 281-321.

Oğuzhan Aslantürk &Yusuf Erdem Tunç, Türkiye’de Yabancıların Çalışma İzinleri: Suriyeliler Örneği, Ombudsman Akademik, Yıl 5, Sayı 9, 2018, ss. 141-80.

Oğuzhan Aslantürk& Yusuf Erdem Tunç, Yabancıların Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamı, Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari bilimler Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 10, 2018, s. 13-20.

Türker Oruçoğlu, “Türkiye ve Düzensiz Göç”, 11 Kasım 2022, Pitgem, https://pitgem.org/2022/11/turkiye-ve-duzensiz-goc/

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf.

Yabancıların Çalışma İzinleri 2020, https://www.csgb.gov.tr/media/87487/yabanciizin2020.pdf

 

Bültenimize Abone Olun

En son haberler ve özel duyurulardan haberdar olmak için abone olun